Van Kalesi

Van Kalesi ve Eski Van Şehri, yaklaşık 97 hektarlık bir alana yayılmaktadır. Van Gölü’nün hemen doğu kıyısında 1345 m uzunluğunda, 200 m genişliğinde ve 100 m yüksekliğinde bir kayalık üzerine kurulmuş Tuşpa/Van Kalesi. M.Ö. 9. yüzyılda Doğu Anadolu Bölgesi merkez olmak üzere devletleşme sürecine giren Urartu Krallığı’nın başkentinin yapılarını barındırır. Urartuların bölgedeki yaklaşık 250 yıllık hâkimiyetinin izlerini taşıyan kaleden, Surlar ve temel yatakları, ana kayanın yontularak düzleştirilmesi ile oluşturulan platformlarda izleri rahatlıkla görülebilen yapı tabanları, açık hava kült alanları, kralların defnedildiği kaya mezarları, ana kaya üzerine işlenmiş kral yıllıkları, yazıtlı steller, inşa yazıtları yer alır. Bu açıdan kale büyük ve gelişmiş bir devlet yapısının tüm izlerini taşımaktadır. Kalenin kuzeyinde onunla aynı doğrultuda uzanan Van Kalesi Höyüğü ve güneyinde Eski Van Şehri yer almaktadır. Van Kalesi Höyüğünde yaklaşık beş bin yıllık bir yerleşme kültürünün izleri Eski Van Şehri’nde ise yaklaşık 800 yıllık bir kent dokusunu izleyebilmekteyiz. Van Kalesi’nin batı uç noktasında yer alan Sardur Burç kalenin en erken yapısı olarak kabul edilir. Urartu Krallığı’nın kurucusu I. Sarduri (M.Ö. 840-830) Sardur Burç üzerindeki Asur dili ve yazısıyla yazdırtmış olduğu birbirinin tekrarı 6 adet yazıtta başkent Tuşpa ve Urartu Krallığı’nın kuruluşunu ilan etmektedir. Yeni Saray ve çevresi Van Kalesi’nde Urartu yapılarının nasıl bir strüktüre, alt yapı sistemine sahip olduğuna dair en çarpıcı örnekleri izleyebileceğimiz bir alandır. Bu alanda birbiri üzerinde kademeli olarak yükselen üç aşamalı bir mimariye dair kalıntılar mevcuttur.

Van Kalesi’nin güneye bakan cephesine açılmış 8 adet kaya mezarı vardır. Bunlar Urartu mimarisinin en görkemli anıtları olarak kabul edilirler. Bunlardan 4 tanesi çok odalı olarak tanımlanan ve Urartu’ya tarihlenen kaya mezarlarıdır. I. Argişti, İç Kale, Neft Kuyu ve Doğu Odaları olarak adlandırılan mezarlar kralı mezarlar olarak tanımlanmıştır. Urartu krallarının bu mezarlara gömüldüğü genellikle kabul edilir. Kaya mezarlarının nitelikleri belki de Urartuların Yakındoğu’nun en becerikli mimarlar arasına sokmamızı sağlayan kriterlerdir. Başkent Tuşpa’nın en yüksek noktasında kurulan ‘İç Kale’ yaklaşık 10 metreyi bulan oldukça yüksek surlarla çevrilmiştir. İçerisinde saray kompleksi, tapınak gibi unsurların bulunduğu oldukça korunaklı bu kesime giriş batıdandır. Saray özenli işlenmiş iri kalker blokların kalenin batı ucundaki Sardur Burç yapısı ile benzerlik göstermesi nedeniyle Eski Saray olarak adlandırılmıştır. Van Kalesi’nin kuzeydoğu yamacında yer alan 40x15 m boyutlarındaki kaya terası, içerisinde barındırdığı iki nişten dolayı halk arasında “Analı Kız” ya da “Hazine Kapısı” olarak bilinir. Urartu Krallığı’nın beşinci kralı II. Sarduri (M.Ö. 755-730) Dönemi’nde yaptırılan bu alanın Urartu Dönemi’nde dinsel törenlerin gerçekleştirildiği kutsal bir mekân olduğu bilinmektedir. Başkent Tuşpa Kalesi’nin görkemli surları, büyük oranda ana kayaya oluşturulan teraslar üzerinde inşa edilmiştir. Basamaklar şeklinde her tarafta gözlemlenebilen ve üzerinde surların yükseldiği kaya basamakları Urartu mimarisine özgüdür. Günümüze kadar ulaşan surların alt seviyelerindeki iri blokların büyük çoğunluğu Urartu Dönemi’ne ait olup, üzerlerine Urartu sonrasından Osmanlı Dönemi’ne kadar birçok taş ve kerpiç eklemeler yapılmıştır. Söz konusu alanda M.Ö. 3. binyıldan 20. yüzyılın başına uzanan süreçte bölgede yaşayan toplumlara ilişkin maddi kültür kalıntıları bulunmaktadır. Erken Transkafkasya toplumları, Urartular, Medler, Persler, Roma, Part, Sassani, Arap, Bizans, Ermeni, Selçuklu, Eyyubi, İlhanlı, Karakoyunlu, Timurlu, Sefavi ve Osmanlı Dönemleri’ne ilişkin kültür katmanları aynı alandan izlenebilmektedir. Bu açıdan bölgenin yaklaşık 5 bin yıllık tarihsel sürecinde yaşam biçiminden, üretim biçimine ve mimariye varıncaya kadar Van insanının ve kentinin gelişim süreci gözlemlenebilmektedir.